KÖTÜLÜK VAR MI Kİ SORUNU OLSUN?

İki mide tümörü örneği. (Verdiğim rahatsızlıktan dolayı özür dilerim)

Üstteki iki fotoğrafa bakın. Ne görüyorsunuz? Durun ben söyleyeyim; biri çok kötü görünüyor, diğeri nispeten iyi. Hatta durun, hangisine daha kötü dediğinizi de söyleyeyim: Sağdakine “kötü” dediniz. Nasıl tahmin ama? “Çok da zor değil bunu tahmin etmek” dediğinizi duyar gibiyim. Haklısınız, alıştığımız şeyleri sıradanlaştırma konusunda ustayız. Oysa her gün yanından usulca geçip gittiğimiz şeylerde büyük anlamlar var. Mesela fotoğrafa baktıktan sonra sizin “kötü” dediğinizin kötü huylu (malign) yani çok daha öldürücü bir tümöre; “nispeten iyi” dediğiniz olgunun ise iyi huylu (benign) yani daha az zararlı bir tümöre sahip olması gerçeği…

Sahi, tıp eğitimi almadan “iyi huylu tümör - kötü huylu tümör” ayrımını nasıl yapabildiniz? İlginç değil mi?

***

İnsanlık, nispeten karmaşık düşünme yetisine sahip olduğundan beri hep düşündü, taşındı. Filozoflar hep o soruya cevap aradı çünkü her şeyin temelinde neye iyi, neye kötü diyeceğimiz vardı. Hatta bu konu Tanrı düşüncesiyle de alakalıydı. Teodise, yani kötülük sorunu (Problem of Evil)… Mutlak iyi olan Tanrı’yla, sağduyumuzla apaçık hissettiğimiz kötülüğün bir arada olması nasıl bağdaşırdı? Korkmayın, hiçbir şeyi bağdaştırma çabası içinde olmayacağım, sadece tespit yapacağım. Bunu yaparken iyi ve kötünün “ne olduğu”nu değil, “ne olmadığı”nı söylemeye çalışacağım. Tek endişem ise tutarlı olmak olacak. Neden tutarlılık endişesi içinde olduğumu ise sormayın, temellendiremem. Zaten bu yazı bir şeyleri temellendirme işindeki sıkıntıyı anlatacak.

Evet, insan hiç düşünmeden, doğuştan bazı şeyleri “iyi” bazılarını ise “kötü” olarak niteliyor ve bu hayatta kalmaya yetiyor büyük oranda. Ancak derin düşünenler için bu yetmiyor, ne kadar düşünürsen düşün, ontolojik olarak yani zamandan ve zeminden bağımsız, evrensel, hep var olan, hiç değişmeyen bir iyi-kötü ayrımı yok.

“Nasıl olmaz, var işte” diyenler çıkabilir, bu tamamen etnikmerkezci (ethnocentric) bakışın ürünüdür. Böyle diyorsanız büyük ihtimalle kendi içinde doğduğunuz, büyüdüğünüz ortamın size verdiği kültürel değerleri içselleştirmiş ve bunu mutlaklaştırmışsınız demektir. Yaptığınız hata, orada doğsanız o kültürle yaşayacağınız kültürü, burada doğduğunuz için mutlaklaştırdığınız bu kültüre göre yargılamaktır.

Bunun üzerine “evet, ilk başlarda doğduğum yer tarafından bana verilen kendi kültürümü mutlak görüyordum ama sonra farklı dünyalarla karşılaşıp biraz düşününce o kültürün çok geri ve akıl dışı olduğunu, kötü olduğunu anladım ve iyi olanı buldum” diyebilirsiniz. Böyle dediğinizde yine aynı hataya düşersiniz çünkü yine bir kültürü başka bir kültüre yargılatmış olursunuz. Eğer başka kültürlerle karşılaşmasanız böyle düşünmeyecektiniz. “Ama açık ve net, benim düşüncem daha tutarlı” diyebilirsiniz ve doğru da söylüyorsunuzdur belki ama  “daha tutarlı olan daha iyidir” diye bir kaide yok, kim koydu bu kuralı? Sadece bir ön kabul bu.

“Olur mu öyle şey kardeşim, boş konuşuyorsun, mesela öldürmek ne zaman ve nerede olursa olsun kötüdür”  de diyebilirsiniz ama değil. Mesela bir çocuğa küçük yaşlardan itibaren her gün üç öğün her öğünde bir kere bir kuş bulup kafasını elle koparması gerektiği yönünde bir eğitim verirseniz bu çocuk büyüdüğünde dahi bir yerlerden kuş bulup kafasını koparmadığı zaman içinde bir kötülük hissedecektir.

“Bu örnek gerçek hayatta olmaz” diyebilirsiniz, bence olur da, haydi sizin için gerçekleşmiş olan örnekler vereyim. Emile Durkheim’in özgeci (altruistic) intihar olarak tanımladığı intihar olguları işimizi görür. Hindistan’da eşi ölen kadınların intihar etmesi, bazı topluluklarda efendisi ölen kölelerin intihar etmesi ve bütün bunların toplum tarafından “iyi/doğru” olarak karşılanması iddiamı güçlendiren örnekler.

Bunun üzerine “tamam da kardeşim, o kadar insan yanılıyor olamaz, kime sorsan öldürmenin kötü olduğunu kabul eder, onlar istisna” diyebilirsiniz. Bu tamamen çok yüzeysel ve yüzeysel olduğu kadar gerçekleri göz ardı eden bir yaklaşım. Çünkü çoğunluğun ne dediğine göre belirleyemeyiz hiçbir şeyi, (“gerçek” dediğimiz şey nedir, o da tartışılır ama) gerçek gerçekse çoğunluğun dediğinin bir önemi yoktur. Aslında bu cevap bu iddiayı çürütmek için yeterli ama yine de daha geniş bir şekilde açıklamak ve “iyi-kötü” kavramlarını nasıl uydurmak zorunda kaldığımızı ortaya koyarak ontolojik bir iyi ya da kötünün olmadığı gerçeğini daha net bir şekilde göstermek istiyorum.

İnsanoğlunun geneli, hayatta kalmayı kolaylaştıran, neslin devamını sağlayan her ne varsa ona “iyi” dedi, neslin devamını engelleyen ve hayatta kalmayı zorlaştıran her ne varsa onu “kötü” olarak etiketledi. Çünkü neslin devamını sağlayan, hayatta kalma ihtimalini artıran şeyleri “iyi” olarak tanımlayıp onu talep edenler daha avantajlıydı, onlar daha fazla yaşadı, hayatta kalma ihtimalini artıran şeyleri “iyi” olarak tanımlamayanlara göre genlerini daha fazla aktardı. Böylece buna “iyi” diyenler giderek çoğaldı, demeyenlerin sayısı azaldı, yok olmasa da azaldı. İşte, insanların çoğunun öldürmeye/intihara “kötü” demesi bu sebepten. Çünkü böyle demeyenler öldü/intihar etti.

(Bu kısmı bir örnekle açıklarsam daha iyi anlaşılacaktır. Çok eski zamanlarda, hayatta kalma ihtimalini artıran bir şeyi “iyi” olarak tanımlayan 10 kişi, “kötü” olarak tanımlayan 10 kişi var diyelim. Bunlardan hayatta kalma ihtimalini artıran şeyi “iyi” olarak tanımlayan grup süre ve kişi bakımından daha fazla hayatta kalıyor. Mesela ilk gruptan 8 kişinin, ikinci gruptan ise sadece 3 kişinin hayatta kalabildiğini varsayalım. İlk gruptaki 8 kişinin çocuk sayısı, ikinci gruptaki 3 kişinin çocuk sayısından daha fazla olacaktır. Fazla olan bu grup, ebeveynlerinden hayatta kalma ihtimalini artıran şeye “iyi” deme özelliğini alacak. “Kötü” diyen az sayıda bireye sahip grup ise bu özelliği alacak. Nesiller boyu bu silsile devam ettiğinde sonuç olarak hayatta kalma ihtimalini artıran şeylere “iyi” diyenler (öldürmeye kötü diyen milyonlar) hem sayıca baskın olacak hem de “iyi” güçlenecektir. “Kötü” ise hep var olmakla beraber zayıf olacaktır. Tabii bu senaryoda hayatta kalma ihtimalini artıran faktörlerin sabit olduğu varsayılmıştır. Bu faktörlerin değişmesiyle birlikte “iyi” ve “kötü” yer değiştirebilir.)

 Tabii bu bağlamda idam cezasını da açıklamak gerekiyor. Uzun yıllar boyu insanlar bazı suçların karşılığını idam olarak verdi yani idam cezası toplumun büyük kesimi tarafından “iyi” olarak tanımlandı. Bu yine “hayatta kalma ihtimalini artırana iyi demek” düsturunca açıklanabilir. Çünkü toplumun devamını tehdit edeni öldürmek, hayatta kalma ihtimalini artırmak demektir. Ancak zaman geçtikçe insanlar idamı da kötü bulmaya başladı çünkü hayatta kalma adına daha (gelişmiş değil, çünkü gelişme kavramı bir değer yargısı ifade eder, öyleyse şöyle diyelim,) karmaşık ve verimli yöntemler buldular, hapis cezası gibi.

Şimdi bütün bunların üzerine, derin düşünebilen kimseler, ortaya attığım iddiayı yanlışlıyor gibi görünen -benim de yanlışlayıp yanlışlamadığını bilemeyeceğim- örnekler bulabilirler. “Bak şu olgu hayatta kalma ihtimalini artırmıyor ama insanlar “iyi” olarak tanımlıyor” diyebileceğiniz örnekler bulabilirsiniz (bulduğunuz bu örnekleri yorum olarak mutlaka yazın ki üzerinde düşünelim) ama hayatta kalma ihtimalini artıran ve bu nedenle insanlar tarafından “iyi” olarak tanımlanan durumlar öyle karmaşıklaşmış ki bunun arka planını keşfetmek tek bir zihinle olabilecek bir iş değil, iş birliği yapmamız lazım.

Bu karmaşıklığın ne kadar muazzam olduğunu yazının başında verdiğim örnek çok iyi açıklıyor. İnsan zihni “iyi-kötü” ayrımını o kadar ciddi yapmış ki hiç tıp eğitimi almadan bile kötü huylu tümörü iyi huylu tümörden ayırabildiniz. Çünkü bu sayede kötü huylu tümörü olanın size çirkin gelmesi nedeniyle uzak duracak (hatta sevemedim onu diyecek) ve iyi huylu tümörü olan kişiyle birlikte olacak (bu kişiyi sevdiğinizi zannedecek), bu sayede -bilmeden de olsa- gelecek nesle hayatta kalma ihtimali yüksek olan genleri aktaracaktınız. İşte zihnimizin milyonlarca yıllık geçmişinden tevarüs eden bu kadar karmaşık bir alt yapıya sahip olması nedeniyle kötü huylu tümörü görür görmez “kötü” buluyoruz.

Yani demem o ki, ontolojik bir “iyi” veya “kötü” yok. Bunlar tamamen bizim uydurduğumuz ve yaşamın devam etmesini sağlayan kavramlar. Bu da demek oluyor ki değer yargısı içeren hiçbir cümle hakikatle uyuşmuyor, temellendirilemiyor. 

Sadece ve sadece bir oluş var ve biz bu oluşu tespit edip ortaya koymaktan başka hiçbir şey söyleyemeyiz. Manzarayı tarif edebiliriz, içinde var olanları sayıp dökebiliriz ama manzaranın güzelliği ya da çirkinliğinden bahsedemeyiz.

Bu dediklerim sağduyuyla, pratik hayat tecrübesiyle çelişebilir ancak sağduyu güvenilir bir şey değildir. Gerçekleri filtreleyerek sizi hayatta tutmak için oluşmuş bir yapıdır. Mesela sadece belli dalga boylarına sahip ışığı görebiliriz ve sağduyumuz bize sadece bu gördüğümüz aralığın var olduğunu söyler. Ancak şekilde de gördüğünüz gibi kızıl ve mor ötesi dalga boylarına sahip ışınlar da vardır, hatta görebildiğimiz spektruma göre çok çok daha geniştir ama sağduyumuz onları “yok” kabul eder. Büyük gerçekleri göz ardı etmek, yaşayabilmenin altın kuralıdır.

Bütün bunlardan anlıyoruz ki insanların asırlar boyu mutlak iyi Tanrı ve kötülük ikilisini bağdaştırmaya çabalarken (veya buradan yola çıkarak Tanrı’nın yokluğunu iddia ederken) çok büyük bir hata yaptılar. Hatta iki hata yaptılar; ilki, insanlar tarafından uydurulan “kötü" ve "iyi” kavramlarını hakikatte de var olarak kabul etmeleriydi. Oysa ontolojik bir “kötü” ve “iyi” yoktu.

İkincisi ise (bu konu ayrı bir yazıyı hak ediyor) Tanrı diyerek işaret etmek istedikleri her neyse, işte ondan bahsetme hadsizliğinde bulunmalarıydı. Çünkü bir şeyden bahsediyorsanız ona sınır çizmiş olursunuz, Tanrı’nın ise sınırı yoktur. Asla ama asla Tanrı’nın “ne olduğu” hakkında konuşamayız, çünkü dilimizle/zihnimizle sınırlayarak hakkında konuşabildiğimiz şey Tanrı olmaktan çıkar. Konuşsak konuşsak onun “ne olmadığı” hakkında konuşabiliriz, ötesi yok. 

Bir de “iyi-kötü” bağlamında uzak gelecek hakkında tahminde bulunalım ve yazıyı nihayete erdirelim.

İnsan, insan neslinin devamını doğrudan ya da dolaylı olarak engelleyen her ne varsa ona kötü diyor. Bir şey, insan kötü dediği için kötü olmuyor, neslin devamını engellediğinden insan ona kötü diyor. Böyle diyen insanlar hayatta kalıyor, hayatta kalanlar genlerini aktarıyor, bu nedenle böyle diyen nesil çoğunlukta oluyor. O yüzden; uzun vadede iyilik kazanacak, dünyaya iyilik hâkim olacaktır. Çünkü insan hayatta kalmaya "iyi" diyor. “İyi”, hayatta kalıyor.

Gecikmiş bir not: Bu yazıyı okumayın, okusanız da iddiaları kabul etmeyin. Çünkü içinde yaşama ihtimalinizi azaltacak gerçekler var.

*Yazıda öne sürdüğüm iddiaları çürütecek fikirlerinizi mutlaka yorum olarak bırakın. Bu sayede bana iddialarımı sınayıp yanlışları azaltma şansı verin.